Ο ΡΑΜΠΕΛΑΙ ΚΑΙ Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΥ

ΓΙΑ ΤΗ ΛΑΙΚΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΤΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ

Ο Ραμπελαί και ο κόσμος του είναι μια συναρπαστική ερμηνεία του ραμπελαισιανού μυθιστορήματος. Εδώ ο Μπαχτίν δείχνει την ουσιαστική σχέση του Γαργαντούα και του Πανταγκρυέλ με τη λαϊκή κουλτούρα, με τον γκροτέσκο ρεαλισμό, με το καρναβάλι. Ο Ραμπελαί δεν έγραψε τα βιβλία του απομονωμένος στο σπουδαστήριό του, αλλά τριγυρνώντας στα παζάρια και στα πανηγύρια των γαλλικών πόλεων, ακούγοντας τις φωνές των πραγματευτών και παρακολουθώντας παραστάσεις πλανόδιων θιάσων. ’λλωστε, ο Ραμπελαί ήταν ένας σπουδαίος εκπρόσωπος της γκροτέσκας λογοτεχνίας: δεν υπηρέτησε το κλασικό αισθητικό ιδεώδες, αλλά ανέδειξε το δύσμορφο, το παράδοξο και το υπερβολικό. Κυρίως όμως έγινε ο κατεξοχήν εκφραστής του καρναβαλικού πνεύματος, εκείνης της δύναμης που ανατρέπει και αναποδογυρίζει την κατεστημένη τάξη. Η μελέτη του Μπαχτίν, ωστόσο, δεν αρκείται στην ερμηνεία του Ραμπελαί παρουσιάζει επίσης από μια εντελώς νέα οπτική την κοινωνία και τον πολιτισμό της Αναγέννησης. Αποδεικνύει ότι οι γιορτές, τα πανηγύρια και τα καρναβάλια, η κουλτούρα του γέλιου και της πλατείας, δεν ήταν τότε περιθωριακά αλλά κεντρικά στοιχεία στη ζωή των ευρωπαϊκών κοινωνιών. Σε τακτά χρονικά διαστήματα, ο ομαλός εργασιακός βίος διακοπτόταν από πολυήμερες διασκεδάσεις, με οργανωμένες παρελάσεις, χορούς και γλέντια. Και αυτές οι λαϊκές γιορτές και διασκεδάσεις καθόριζαν τη σκέψη και τη ζωή όλων των κοινωνικών τάξεων. Πάνω απ’ όλα όμως, το βιβλίο του Μπαχτίν είναι ένα μανιφέστο που κηρύσσει την πλήρη απελευθέρωση του ανθρώπινου πνεύματος από το φόβο. Στόχος των επιθέσεων του Ραμπελαί, μας θυμίζει ο συγγραφέας, ήταν οι αγέλαστοι, όλοι εκείνοι που εκφοβίζουν και καταπιέζουν την ανθρωπότητα με τη σοβαρότητα και τη σκυθρωπότητά τους. Χάρη στο γέλιο, με την καταστροφική και ταυτόχρονα αναγεννητική δύναμή του, ο άνθρωπος απελευθερώνεται από το φόβο.

Ο Μιχαήλ Μπαχτίν, Ρώσος θεωρητικός της λογοτεχνίας και φιλόσοφος, γεννήθηκε το 1895 στο Οριόλ. Τα πρώτα έργα του ήταν φιλοσοφικές μελέτες που δημοσιεύτηκαν κατά τη δεκαετία του 1920. Το 1929 δημοσιεύτηκε το βιβλίο του για τον Ντοστογιέφσκι, το πρώτο μείζον έργο του, που είλκυσε αμέσως την προσοχή. Την ίδια χρονιά όμως συλλαμβάνεται και καταδικάζεται σε δεκαετή απομάκρυνση από τη Μόσχα.

Για τριάντα περίπου χρόνια θα ζήσει στην αφάνεια, μακριά από το κέντρο της σοβιετικής πνευματικής ζωής. Το 1960 τον ανακαλύπτουν στο Σαράνσκ τρεις φοιτητές φιλολογίας, που είχαν διαβάσει το έργο του αλλά τον θεωρούσαν νεκρό. Τον πείθουν να επανεκδώσει το βιβλίο του για τον Ντοστογιέφσκι (Ζητήματα της ποιητικής του Ντοστογιέφσκι, 1963) και την αδημοσίευτη διατριβή του για τον Ραμπελαί. Το 1969 επιστρέφει στη Μόσχα, όπου θα ζήσει μέχρι το θάνατό του το 1975. Ο Μπαχτίν θεωρείται σήμερα ένας από τους κορυφαίους στοχαστές του 20ού αιώνα. Με το έργο του εισήγαγε στη μελέτη της λογοτεχνίας τις έννοιες της πολυφωνίας, της διαλογικότητας, του καρναβαλικού στοιχείου, του χρονότοπου, επηρέασε όμως και πολλούς άλλους επιστημονικούς κλάδους, όπως την επιστημολογία, την πολιτισμική θεωρία και τη φιλοσοφική ανθρωπολογία.