ΧΑΡΤΕΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΕΣ

ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΩΤΩΝ

Οι χάρτες είναι αναπαραστάσεις και προβολές, οργανωμένες και αναγνώσιμες εικόνες της φύσης και του πολιτισμού. Εποπτικά βοηθήματα και ερμηνευτικά εργαλεία, οι χάρτες εκφράζουν την εποχή τους, τις ανάγκες, τις ιδέες και τις πράξεις του καιρού που φτιάχτηκαν. Έτσι, οι τρόποι με τους οποίους «είδαν» τον ελληνικό χώρο οι χαρτογράφοι της Αναγέννησης και των Φώτων, δεν είναι απλά νοητικές αναπαραστάσεις και προβολές, εικόνες άμοιρες των γεγονότων. τόσο των συγκυριακών -εκείνων που προκύπτουν από διοικητικές, οικονομικές, θρησκευτικές ή στρατιωτικές πρακτικές-, όσο και εκείνων που καθόρισαν τον ρου των πραγμάτων: τον Ουμανισμό, την Τυπογραφία, την Μεταρρύθμιση, την Επανάσταση.

Τα μελετήματα αυτού του τόμου επιχειρούν να φωτίσουν τις σχέσεις ανάμεσα στους χάρτες των τόπων και τις ιστορίες τους, καθώς και τους τρόπους με τους οποίους αυτά ακουμπούν στην Ιστορία. Είναι αυτοτελείς ιστορικές σπουδές που λειτουργούν "τηλεσκοπικά", προχωρούν δηλαδή από τους μικρότερους τόπους προς τους μεγαλύτερους: από ένα νησί σε ένα νησιωτικό σύμπλεγμα, μια επαρχία, μια περιφέρεια για να καταλήξουν στην Ελλάδα, ως ενιαία εθνοπολιτιστική οντότητα. H χαρτογραφική επίσκεψη των ελληνικών τόπων ξεκινά από μια μικροσκοπική γεωγραφική ενότητα, ένα μικρό νησί των Κυκλάδων, την Σύρο, την εποχή της μετάβασής της από την λατινική στην οθωμανική κυριαρχία. Ακολουθεί η διερεύνηση της γεωγραφικής ταυτότητας ενός νησιωτικού συμπλέγματος, των Επτανήσων, κατά την περίοδο της ενετικής κυριαρχίας. Έπεται η χαρτογραφική ιστορία μιας επαρχίας-κλειδί της οθωμανικής Ελλάδας, της Λοκρίδας, «της πύλης της Ελλάδας», όπως την περιέγραψαν οι ιστορικοί του 19ου αιώνα. Ακολουθεί η διερεύνηση της ιστορίας της χαρτογραφίας μιας κεντρικής και ιστορικής γεωγραφικής περιφέρειας, της Θράκης, διπλά σημαντικής, τόσο λόγω του ζητήματος της ένταξής της ή μη στον χάρτη της Ελλάδας όσο και της γεωπολιτικής βαρύτητας που της προσέδιδε η έδρα της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Στις χαρτογραφικές αναπαραστάσεις του ιερού τόπου της ορθοδοξίας, του Αθω, είναι αφιερωμένο ένα επιμέρους κεφάλαιο, ενώ τα δύο τελευταία εστιάζονται στις χαρτογραφικές προσλήψεις της Ελλάδας, όπως τις επεξεργάστηκε ο αναγεννησιακός ουμανισμός (Νικόλαος Σοφιανός) και ο προεπαναστατικός ριζοσπαστικός πατριωτισμός (Ρήγας Φεραίος). Τέλος, αντί συμπερασμάτων, το τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου εστιάζεται στις διεργασίες συγκρότησης του εθνικού ελληνικού χώρου κατά την κρίσιμη πεντηκονταετία πριν την Eλληνική Επανάσταση.

Οι μελέτες που απαρτίζουν τον τόμο είναι κατά βάση εμπειρικές. Μέσα από πολλαπλές προσεγγίσεις και ολοένα και μεγαλύτερους ομόκεντρους κύκλους, αναδεικνύονται οι επαναλαμβανόμενοι κοινοί τόποι της ποιητικής και της πολιτικής των χαρτογραφικών αναπαραστάσεων της Ελλάδας κατά τους αιώνες της Αναγέννησης και των Φώτων, καθώς και οι μορφωτικοί, πολιτικοί και κοινωνικοί όροι της πρόσληψης του ελληνικού χώρου.

Οι χαρτογραφικές αναπαραστάσεις του παρελθόντος, προϊόντα των δυνατοτήτων και των προτεραιοτήτων άλλων εποχών, είναι προτάσεις τις οποίες η ιστορία έχει πλέον ξεπεράσει, όπως οι ιεροί χάρτες, τα νησολόγια, οι υβριδικοί αρχαιογνωστικοί χάρτες που προβάλλουν την αρχαιότητα στη σύγχρονη κατάσταση των τόπων. Η μελέτη τους σήμερα επιτρέπει να συμπληρώσουμε πολλά κενά από την ιστορική εικόνα της Ελλάδας. Κυρίως όμως επιτρέπει να κατανοήσουμε την ιστορικότητα εννοιών, ορισμών και αναπαραστάσεων που παραμένουν στο ιστορικό υπόβαθρο της δικής μας πρόσληψης του ελληνικού χώρου και, σε μεγάλο βαθμό, την καθορίζουν ακόμα.