ΚΟΙΝΤΙΛΙΑΝΟΥ ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΓΕΛΙΟΥ

«Κι ο Κοϊντιλιανός, που είναι ο κορυφαίος της τάξης των ρητόρων, έγραψε ένα κεφάλαιο για το γέλιο, πιο εκτενές από την Ιλιάδα», αναφέρει με φιλοπαίγμονα διάθεση ο Έρασμος στο Μωρίας Εγκώμιον (1509). Το κεφάλαιο αυτό βρίσκεται στο «μεθόριο» έκτο βιβλίο της δωδεκάβιβλης Institutio oratoria («Ρητορικής εκπαίδευσης») του Κοϊντιλιανού, και ειδικότερα καταλαμβάνει το κέντρο του (είναι το τρίτο από τα συνολικά πέντε κεφάλαια). Ο ρητοροδιδάσκαλος Κοϊντιλιανός (περ. 35-96), με την πραγματεία de risu («περί του γέλιου»), στοχεύει να καλύψει ένα κενό, σε σχέση με τις πηγές του, οι οποίες μελέτησαν τον αστειευτικό λόγο συνυφασμένο με την ars rhetorica: έως την εποχή του, τα τέλη του 1ου αι. μ.Χ., για τους νέους εκπαιδευόμενους ρήτορες «δεν υπάρχουν διδάσκαλοι του γέλιου ούτε γίνεται εξάσκησή του», όπως ο ίδιος επισημαίνει. Το de risu δεν αποτελεί απλώς μια θεωρητική πραγματεία, η οποία παρέχει λύσεις σε ζητήματα τεχνικής ορολογίας και εκθέτει διάφορους τρόπους ταξινόμησης των πηγών και των μέσων πρόκλησης γέλιου, ανά είδος (species), αλλά έχει και πρακτικό, παιδαγωγικό σκοπό, αφού βρίθει από παραδείγματα αστείων (πάνω από ενενήντα). Επομένως, συνιστά κατά κάποιο τρόπο και την εκτενέστερη συλλογή ρωμαϊκών ευτράπελων, η οποία διασώζεται, διότι καλύπτει την εποχή της Respublica, την αυγούστεια περίοδο και τον 1ο αι. μ.Χ. έως την εποχή του Δομιτιανού. Επιπλέον αξιολογεί τα ταξινομημένα αστεία, σύμφωνα με τα κριτήρια της πειθούς και το ρητορικό decorum (πρέπον). Αυτό που έχει σημασία για τον ρήτορα, ο οποίος πρέπει να είναι vir bonus (έντιμος, χρηστός άνδρας), είναι να ζυγίζει την αξία (pretium) του γέλιου με τα σταθμά θεμελιωδών πολιτικών ρωμαϊκών αρετών, όπως είναι η ηθική ακεραιότητα (probitas), η αξιοπρέπεια (dignitas) και η συστολή (verecundia).

Αρκεί το φυσικό χάρισμα στον ρήτορα για την πρόκληση γέλιου; Πώς η συχνή σύνδεση του αστείου με το ψεύδος (δεν) υπονομεύει την ηθική διάσταση της ρητορικής; Σε τι διαφέρουν τα αστεία των γελωτοποιών; Γιατί ο Κικέρων και ο Αύγουστος ήταν απαράμιλλοι χιουμορίστες; Πότε τα ρητορικά αστεία διακρίνονται για «το πρωτευουσιάνικο γούστο» τους (gustus urbis) και το «αττικό» πνεύμα; Ποια αστεία θεωρούνται «κρύα» (frigida) και ποια «νόστιμα / αλατισμένα» (salsa); Όλα τα urbana (τα κόσμια ευφυολογήματα) είναι ridicula (αστεία που προκαλούν γέλιο); Το γέλιο ?ν ρητορικ? δράσει, αυτό αναδεικνύει το de risu.